Τα σύγχρονα κτίρια και καταστήματα, οι φοιτητές με τη ζωντάνια τους που δίνουν ραντεβού στην κεντρική πλατεία με το ρολόι και γεμίζουν ασφυκτικά τα μεζεδοπωλεία της Παλιάς Πόλης, οι γρήγοροι ρυθμοί, ξεγελούν τον επισκέπτη που αναζητά με πείσμα τη μυρωδιά του αρωματικού μπασμά χάρη στον οποίο η Ξάνθη υπήρξε κάποτε ένα από τα μεγαλύτερα οικονομικά κέντρα της Ελλάδας.
Ο καπνός δεν καλλιεργείται πια στην εύφορη πεδιάδα, παρά μόνο σε κάποια ορεινά χωριά του νομού από τους Πομάκους. Κι όμως, μοιάζει να έχει αφήσει τα... σημάδια του παντού. Μια βόλτα στην Παλιά Πόλη της Ξάνθης, θα σας πείσει.
Η belle epoque: Η οικονομική «έκρηξη» που προκάλεσε η καλλιέργεια του καπνού ξεκίνησε το 1860 και διήρκεσε μέχρι το 1913. Αυτή ήταν η χρυσή εποχή ή Belle Epoque όπως χαρακτηριστικά ονομάστηκε.
Μέχρι το 1872 τα πρωτεία στην παραγωγή καπνού κατείχε η κοντινή Γενισέα, όμως μια καταστροφική πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στο χωριό μετέφερε την εμπορική δραστηριότητα στην πόλη της Ξάνθης.
Κατασκευάστηκαν εργοστάσια καπνού και καπναποθήκες, και τα καραβάνια έφευγαν βαριά φορτωμένα με δέματα καπνού για τα μεγάλα κέντρα των Βαλκανίων, της Ευρώπης και την Κωνσταντινούπολη.
Οι καπνέμποροι εκτός από τη μεγάλη περιουσία που απέκτησαν, ανέπτυξαν σχέσεις και με τα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα, οι οποίες επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την αισθητική και την αρχιτεκτονική των σπιτιών που κατασκεύασαν στην Παλιά Πόλη. Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ξάνθη είχε περί τους 90.000 κατοίκους, κυρίως άνδρες που εργάζονταν στα χωράφια του καπνού.
Επίσης είχε προξενεία, χάνια, θέατρα, καμπαρέ, συνεργεία αυτοκινήτων, ασφαλιστικές εταιρείες, δικηγορικά γραφεία, εργοστάσιο ηλεκτρισμού, νοσοκομείο και ήταν ένας από τους επτά πλουσιότερους δήμους της Ελλάδας, παρότι βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή.
Η παρακμή ξεκίνησε το 1912 με την πρώτη κυριαρχία των Βούλγαρων και τους Βαλκανικούς Πολέμους και ολοκληρώθηκε λίγο μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
ΤΑ ΕΠΙΒΛΗΤΙΚΑ ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΑΠΝΕΜΠΟΡΩΝ
Ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο της Παλιάς Πόλης, θα δείτε τα εντυπωσιακά αρχοντικά με τις ιδιαίτερες τεχνοτροπίες που έκτισαν οι πλούσιοι καπνέμποροι, ενώ οι παρακάμψεις σε μικρότερα σοκάκια κρύβουν επίσης ευχάριστες αρχιτεκτονικές και μη εκπλήξεις.
Ξεκινήστε τον περίπατό σας από την πλατεία Δημοκρατίας με τον πύργο του ρολογιού, που αποτελεί το σήμα-κατατεθέν της πόλης. Ακολουθήστε την πλακόστρωτη οδό Β. Κωνσταντίνου και πολύ σύντομα θα δείτε αριστερά σας το επιβλητικό αρχοντικό του Ισαάκ Δανιέλ, κτισμένο το 1897.
Σε αυτό το εντυπωσιακό αλλά ερειπωμένο σήμερα κτίριο γεννήθηκε ο Μάνος Χατζιδάκις και έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του, οπότε πήρε και τα πρώτα μαθήματα μουσικής.
Ανήκει στην Περιφερειακή Ενότητα Ξάνθης και στο μέλλον θα ανακαινιστεί και θα μετατραπεί σε πολυχώρο τέχνης. Η είσοδός του είναι στην οδό Ελευθερίου Βενιζέλου (παράλληλη της Β. Κωνσταντίνου) και απέναντί του βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Βλασίου, κτισμένη το 1838 (κατ' άλλους το 1825), με καμπαναριό που έχει ξύλινη στέγη και κεραμοσκεπή.
Πολύ κοντά βρίσκεται το Στάλιο αρχοντικό, το οποίο ανεγέρθηκε το 1880 σε σχέδια Ιταλού αρχιτέκτονα και σήμερα στεγάζει τα γραφεία του Ερυθρού Σταυρού, καθώς και το αρχοντικό του υφασματέμπορου Χασιρτζόγλου (τέλη 19ου αιώνα) που φιλοξενεί το Λύκειο Ελληνίδων και μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση με παραδοσιακές φορεσιές από όλη την Ελλάδα.
Η Β. Κωνσταντίνου είναι ο κεντρικός δρόμος που καταλήγει στην Πλατεία Αντίκα, με τις καφετέριες και τις ταβέρνες. Στην άλλη πλευρά της πλατείας βρίσκεται η οδός Παλαιολόγου που, ανηφορίζοντας, σας οδηγεί στην καρδιά της παλιάς πόλης.
Ελάχιστα μέτρα πιο πάνω από την πλατεία, στη διασταύρωση με την οδό Μαυρομιχάλη, θα δείτε το Δημαρχείο, με τη χαρακτηριστική αψιδωτή πόρτα. Κτίστηκε το 1830 από τον Εβραίο καπνέμπορο Μωυσή και για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε ψαμμίτης από τη Μάνδρα και γρανίτης από τη Ροδόπη.
Δίπλα του βρίσκεται το χάνι Μωυσή, τυπικό δείγμα πανδοχείου του 1870 και απέναντί του το κτίριο της Φιλοπροόδου Ένωσης Ξάνθης κτισμένο το 1900. Σε απόσταση λίγων μόνων μέτρων, στη διασταύρωση των οδών Αντίκα και Ορφέως, βρίσκεται η πιο χαρακτηριστική γωνιά της Παλιάς Πόλης.
Εδώ θα δείτε ξεχωριστά δείγματα αρχοντικών (τα οποία μπορείτε να επισκεφθείτε αφού έχουν μετατραπεί σε μουσεία), όπως το αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου, του 1877, που στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο και το αρχοντικό Καλευρά, που έχει μετατραπεί σε πινακοθήκη και φιλοξενεί τα έργα του Ξανθιώτη ζωγράφου Χρήστου Παυλίδη.
Μερικά μέτρα μακρύτερα η οδός Αντίκα καταλήγει στην πλατεία Μητροπόλεως, με το επιβλητικό μητροπολιτικό μέγαρο (1897), την τρίκλιτη βασιλική εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (1839) και το 1ο Δημοτικό Σχολείο και Νηπιαγωγείο Στάλιου που ιδρύθηκε το 1881 από τον καπνέμπορο Π. Στάλιο.
Βορειότερα βρίσκεται η πλατεία Ματσίνη, όπου δεσπόζει το παλιό αρχοντικό Χαρσιτζόγλου, έδρα, κάποτε, του Αυστριακού Προξενείου.
ΚΤΙΡΙΑ ΠΟΥ ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΔΕΙΤΕ
Στην Παλιά Πόλη υπάρχουν και άλλα οικήματα (από απλές κατοικίες μέχρι αρχοντικά) που παρουσιάζουν αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον.
Στην οδό Αγίου Βλασίου το αρχοντικό Μιχαλόγλου του 1890 που ανήκε στον Βορειοηπειρώτη καπνέμπορο Ιωάννη Μιχαλόγλου. Στην οδό Μπότσαρη το κονάκι του Μουζαφέρ Μπέη, αξιόλογο δείγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του 1850, με θρακιώτικα και οθωμανικά στοιχεία.
Τέλος, στη διασταύρωση των οδών Ευριπίδη και Ορφέως αξίζει να δείτε τον ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, ο οποίος κτίστηκε το 1700, καταστράφηκε το 1747 και ξανακτίστηκε το 1834.
